Chùa Nghiêm Xá
- Lịch sử hình thành
Chùa nằm ở phía Tây làng, là công trình tín ngưỡng thờ Phật được xây dựng quy mô lớn vào thời Lê, đến thời Nguyễn chùa được trùng tu lớn.
Tương truyền, chùa được xây dựng trên thế đất hình đầu rồng, miệng ngậm ngọc và giếng chùa hiện nay chính là họng rồng.
Năm 2009 tu bổ tòa gác chuông. Năm 2013 tu bổ tòa Tam bảo.
Chùa Nghiêm Xá được xếp hạng cấp quốc gia, Quyết định số 372-QĐ/BT ngày 10.03.1994.
- Cảnh quan môi trường, đất đai.
Chùa hiện tọa lạc ở phía đầu làng, gần với trục đường quốc lộ 18. Chùa quay theo hướng Bắc, phía trước là hồ nước rộng và giáp cánh đồng rộng lớn của thôn. Phía Đông, Tây giáp hộ dân cư. Phía Nam giáp trục đường của thôn.
Ngoài sân chùa có nhiều cây cổ thụ tạo không gian xanh mát, vườn chùa rộng rãi trồng nhiều rau xanh, cây trái. Sân bên hồi trái của chùa dựng 6 tấm bia đá niên đại thời Lê, Nguyễn.
Đất đai của chùa có tổng diện tích 6471m2, đã có giấy chứng nhận quyền sử dụng, xây tường bao bảo vệ.
- Các công trình kiến trúc.
Chùa có các công trình kiến trúc. Từ cổng vào qua 1 dãy gồm nhà Tổ, nhà mẫu, nhà sư ở sau đó đến gác chuông, tòa Tam bảo. Trong khuôn viên có vườn tháp mộ gồm 4 tháp mộ xây bằng gạch thời Nguyễn và vườn bia bồm 6 bia đá dựng gần nhau thành một dãy hàng ngang.
Tam bảo của chùa có kiến trúc hình chữ “Đinh” gồm 2 tòa Tiền đường và Thượng điện. Toà Tiền đường gồm 3 gian 2 chái 4 mái đao cong. Tương ứng với 3 gian 2chái là các bộ vì được thiết kế theo kiểu vì kèo. Bộ khung gỗ đỡ các bộ vì phía dưới gồm 6 hàng cột ngang liên kết với 4 hàng cột dọc. Trên các bộ phận kiến trúc trang trí đơn giản với đề tài hoa lá cách điệu. Cửa được mở ở 3 gian giữa theo kiểu bức bàn, hướng Bắc. Phần mái được lợp ngói trên bờ nóc đắp ba chữ Hán lớn “Viên Thông tự”. Toà Thượng điện gồm có 2 gian được để thông với toà Tiền đường. Tường xây bít đốc hai bên hồi và hậu.
Phía sau tòa Tam bảo là gác chuông 2 tầng 8 mái đao cong.
Nhà tổ và Nhà mẫu 5 gian kiểu bình đầu bít đốc tay ngai cột trụ.
- Nhân vật được thờ.
Chùa Nghiêm Xá là nơi thờ Phật, thờ Tổ và thờ Mẫu. Ngoài ra chùa còn thờ các vị sư trụ trì tại đây qua nhiều thế hệ.
- Các hiện vật tiêu biểu.
01 bia “Cầu bản thiền tự” dựng năm 1717
01 bia “Kiến tạo Phật đường” dựng khắc năm 1718
01 bia “Cầu bản tự tạo bi ký” khắc năm 1721
02 bia “Hậu Phật bi ký” dựng năm 1763, 1771
02 bia không rõ niên đại (1 bia ở sân, 1 bia trong tháp mộ đã mờ chữ)
01 cây hương ko rõ niên đại
01 quả chuông đồng đúc năm 1828.
08 tượng phật thời Nguyễn
- Di sản văn hóa phi vật thể gắn với di tích.
Chùa Nghiêm Xá là trung tâm văn hóa tinh thần tâm linh của nhân dân. Nơi diễn ra các hoạt động văn hóa tôn giáo hàng ngày, tuần tiết, các ngày sự lệ.
Hội chùa diễn ra vào ngày 14 và 15 tháng Giêng âm lịch hàng năm. Trong ngày này dân làng tổ chức tế lễ, dâng hương, dâng hoa cúng Phật.
- Công tác bảo vệ, phát huy giá trị di tích
Chùa được nhân dân địa phương gìn giữ bảo vệ qua nhiều thế hệ. Chùa đã xếp hạng nên được thành lập Ban quản lý di tích địa. Để trực tiếp quản lý di tích, nhân dân cử hội quy của các cụ bà và nhà sư trụ trì trực tiếp chăm sóc di tích. Cảnh quan môi trường, khuôn viên di tích vẫn luôn được gìn giữ sạch đẹp, khang trang và đang tiếp tục được tôn tạo thêm. Nhân dân dự kiến mở rộng đất chùa phía hồ nước giáp cánh đồng.
Tuy nhiên công tác quản lý di tích cũng còn một số hạn chế. Hệ thống bia đá, cây hương không có mái che, thậm chí cây hương để nằm dưới đất ở góc vườn cây. Hoạt động của Ban Quản lý di tích chưa hiệu quả.
- Đánh giá giá trị di tích
Chùa Nghiêm Xá hiện còn bảo lưu được một số tài liệu cổ vật quý như: bia đá, chuông đồng, tượng Phật đó là những di sản văn hóa quý giá, không những là chứng tích của ngôi chùa trong lịch sử, mà còn cho biết những thông tin quý giá để tìm hiểu về lịch sử lãng xã và ngôi chùa cũng như phong tục tập quán của địa phương.
Từ khi khởi dựng cho đến nay chùa luôn là trung tâm sinh hoạt văn hóa tâm linh của cộng đồng làng xã. Ngôi chùa đã trở thành hình ảnh thân quen, gần gũi của mỗi người con quê hương. Đây cũng là nơi gắn kết tình đoàn kết dân tộc, gìn giữ và phát huy những thuần phong mỹ tục.
- Phân loại di tích
Di tích thuộc loại hình lịch sử
2.2. Miếu Đại Trung
- Lịch sử hình thành.
Miếu Đại Trung được xây dựng từ năm 1660 đến năm 1703 thì hoàn thành. Thời điểm mới khởi dựng miếu chỉ có phần Hậu cung. Năm 1708 miếu được xây dựng thêm 5 gian Tiền tế. Năm 1974 do bị xuống cấp miếu chỉ còn lại 3 gian Tiền tế. Năm 1980 xây thêm nhà tạo soạn 5 gian bên cạnh miếu. Năm 1990 dòng họ xây dựng lại tòa Tiền tế thành 5 gian như hiện nay. Năm 2017 lát lại nền và ốp đá vào các ban thờ tại Tiền tế.
Miếu Đại Trung được xếp hạng di tích quốc gia, quyết định số 138/QĐ ngày 31.01.1992
- Cảnh quan môi trường, đất đai.
Miếu Đại Trung hiện nằm ở gần cuối làng phía Đông. Mặt quay theo hướng Bắc nhìn ra đường khu công nghiệp Quế Võ 3. Phía Bắc giáp với đường đi, các phía còn lại giáp với các hộ dân. Khuôn viên miếu khá rộng được trồng nhiều cây nhãn cổ thụ bao phủ sân tạo nên sự cổ kính thâm nghiêm. Bên trái miếu dòng họ mới xây dựng thêm 1 tháp mộ gạch.
Diện tích đất của di tích 1751m2, xây tường bao bảo vệ.
- Các công trình kiến trúc.
Hiện nay miếu gồm các công trình kiến trúc: cổng, Miếu, nhà Tạo soạn.
Cổng miếu được xây dựng khá đơn giản và đang xuống cấp cần được tu bổ tôn tạo.
Nhà tạo soạn 5 gian bên phải của miếu, kiến trúc đơn giản quá giang gác tường, mái lợp ngói.
Trước cửa miếu, ở 2 bên sân bố trí đăng đối các hàng tượng thú đá có niên đại thời Lê gồm: ngựa, voi, chó đá. Bên phải có 1 cây hương đá, bên trái có 1 thống đá.
Miếu có kiến trúc kiểu chữ Đinh gồm tòa Tiền tế 5 gian phía trước và Hậu cung 1 gian phía sau. Tòa Tiền tế 5 gian có kiến trúc kiểu bình đầu bít đốc tay ngai cột trụ. Bộ khung bằng gỗ. Bộ vì nóc kiểu con chồng giá chiêng. Tòa Tiền tế đặt 3 hương án bằng đá ở 3 gian giữa.
Tòa Hậu cung có kiến trúc khá đặc biệt và được giữ nguyên vẹn từ thời Lê cho đến nay. Tường của Hậu cung được xây theo kiểu cuốn vòm. Độ dày của tường khoảng 1.2m. Cửa từ Tiền tế vào hậu cung cũng được xây cuốn vòm. Trên cửa còn dấu ấn lỗ mộng của cánh cửa trước đây nhưng hiện nay không để cánh cửa mà để thông Hậu cung với tòa Tiền tế.
- Nhân vật được thờ.
Theo các nguồn tư liệu của gia tộc Nguyễn Đức thì di tích thờ 6 vị quận công dòng họ Nguyễn Đức có công dưới thời Lê - Trịnh là Hùng Quận công, Cẩm Quận công, Ân Quận công, Quế Quận công, Nhậm Quận công và Giao Quận công.
Nguyễn Đức là một gia tộc lớn ở huyện Quế Võ, dòng chính (đại tôn) của gia tộc này ở thôn Quế Ổ, xã Chi Lăng. Trong các chi, đáng lưu ý nhất là chi Ất ở Dũng Quyết xã Việt Hùng là chi lớn hơn cả. Họ Nguyễn Đức là gia tộc có nhiều quan võ nhất ở quê hương và đất nước với 3 vị phong vương, 5 vị đỗ tạo sĩ, 18 vị quận công - trong đó có nhiều vị được phong làm thành hoàng làng, dân nhiều nơi thờ và 76 vị được phong tước hầu.
- Các hiện vật tiêu biểu.
06 tượng thú thời Lê (02 chó đá, 02 voi đá, 02 ngựa đá)
01 cây hương đá thời Lê (phía ngoài sân)
01 cây hương đá thời Lê ( trong hậu cung, chạm rồng trên thân trụ và cách điệu hình bông sen phía trên rất tinh xảo nghệ thuật)
01 thống đá thời Lê
03 ngai thờ thời Nguyễn
02 tượng thờ TK XX
01 hoành phi thời Nguyễn
04 hoành phi TK XXI
06 câu đối TK XXI
- Di sản văn hóa phi vật thể gắn với di tích.
Miếu Đại Trung có các ngày sự lệ:
Xuân tế: 10/2 âm lịch
Thu tế: 11/9 âm lịch
Ngoài ra vào các ngày kỵ nhật của các cụ Quận công, dòng họ đều có lễ nghi cúng tế tại di tích.
- Công tác bảo vệ, phát huy giá trị di tích
Miếu Đại Trung được họ Nguyễn Đức trực tiếp trông nom chăm sóc. Di tích đã thành lập Ban Quản lý di tích địa phương. Di tích có tường bao, giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Hàng năm các sinh hoạt văn hóa tâm linh được tổ chức khoa học, theo truyền thống.
Tuy nhiên do không có người ở thường xuyên nên cảnh quan môi trường còn chưa được phong quang. Nền sân di tích và cổng đã xuống cấp cần được tu bổ tôn tạo sớm.
- Đánh giá giá trị di tích
Miếu Đại Trung là công trình văn hóa tiêu biểu nơi ghi danh, tưởng niệm những danh nhân có nhiều đóng góp cho quê hương đất nước. Từ đó bảo tồn và phát huy truyền thống tốt đẹp quý báu của cha ông. Các cổ vật và công trình kiến trúc thời Lê ở đây có giá trị lớn về lịch sử, nghệ thuật.
- Phân loại di tích
Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật