Đình Vân Đoàn
- Lịch sử hình thành
Đình Vân Đoàn vốn được khởi dựng từ thời Lê với quy mô to lớn để thờ các vị thành hoàng làng. Đến thời Nguyễn chùa được trùng tu tôn tạo, trải qua trường kỳ của lịch sử, đặc biệt là trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp đình bị phá hủy một số hạng mục công trình. Năm 2003 được nhà nước hỗ trợ 30 triệu đồng làm lại hệ thống cửa, năm 2017 nhà nước hỗ trợ 50 triệu đồng phục dựng lại 2 dĩ, năm 2013 nhà nước hỗ trợ 150 triệu đồng trùng tu lại toàn bộ đình. Năm 2019 đình Vân Đoàn được UBND tỉnh hỗ trợ 300 triệu đồng để tu bổ tôn tạo.
Đình Vân Đoàn được Bộ văn hóa xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật số 1568-QĐ/BT, ngày 20/4/1995.
- Cảnh quan môi trường, đất đai
Đình Vân Đoàn nằm ở trung tâm làng trong cụm di tích đình, chùa Vân Đoàn có diện tích 436 m2, đình quay theo hướng Nam xung quanh là khu dân cư đông đúc.
- Các công trình kiến trúc
Đình Vân Đoàn có kiến trúc theo kiểu chữ đinh bao gồm các hạng mục chính sau:
Đại bái: có quy mô 3 gian 2 chái, kiến trúc kiểu 4 mái 4 đao cong, chính giữa bờ nóc đắp rồng chầu Nguyệt, kìm nóc là con makara, khủy đắp con xô, đao đắp hồi long, mái lợp ngói mũi, cửa mở 3 gian giữa kiểu bức bàn.
Bộ khung tòa Đại đình được liên kết bởi 6 hàng cột dọc, 4 hàng cột ngang, gồm 4 bộ vì chính, sử dụng chất liệu gỗ Lim. Kết cấu vì nóc kiểu chồng rường giá chiêng, vì nách gian giữa kiểu cốn chạm tứ linh, tứ quý; vì nách gian bên kiểu kẻ chuyền. Trên các cấu kiện như câu đầu, con chồng, đầu bẩy chạm khắc hoa lá cách điệu, đầu dư chạm rồng ngậm ngọc.
Hậu cung: có quy mô 2 gian, kiến trúc kiểu tường hồi bít đốc. bộ khung gồm 4 hàng cột dọc, 3 hàng cột ngang, gồm 3 bộ vì chính, sử dụng chất liệu gỗ Lim. Kết cấu vì nóc kiểu chồng rường giá chiêng vì nách kiểu chồng rường, trên các cấu kiện như câu đầu, con chồng, xà nách chạm khắc hoa lá cách điệu.
- Nhân vật được thờ
Đình Vân Đoàn thờ Thành Hoàng làng là Cao Sơn và Quý Minh, phối thờ 2 vị nhân thần là Đặng Cung, Ngô Quang và thờ đức Vua Bà.
Về đức Cao Sơn và Quý Minh: là hai anh em ruột, các ngài có công đánh giặc Thục dưới thời Hùng Duệ Vương.
Về đức Vua Bà: Truyền rằng, đức Vua Bà vốn là một người đàn bà nghèo khổ, chuyên mò cua, bắt cá kiếm sống ở ven sông. Một hôm vua đi kinh lý miền Duyên Hải và cửa Lục Đầu, để tìm kế đóng cọc trên sông chống lại cuộc xâm lược của giặc Nguyên, liền gặp ở ven sông. Vua bèn hỏi bà, bà liền dâng kế khuyên vua vào các chùa quyên giáo gỗ và sắt để đóng cọc trên sông Bạch Đằng. Bà còn chỉ cho vua biết về tình hình nước triều lên xuống. Vua làm theo kế sách và lời chỉ bảo của bà, liền chiến thắng giặc Nguyên. Sau khi bà qua đời: nhà vua sắc cho nhiều làng ven sông Lục Đầu thờ phụng, trong đó có làng Kiều Lương.
Về Tiến sĩ Đặng Cung: người làng Vân Đoàn (nay là thôn Phú Vân, xã Đức Long), ông sinh năm 1460. Năm 19 tuổi đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ khoa Mậu Tuất niên hiệu Hồng Đức 9 (1478) đời Lê Thánh Tông (khoa này lấy đỗ 62 người, trong đó 3 Đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ, 9 Đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân, 50 Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân). Ông làm quan đến chức Hàn lâm Hiệu thảo
Về Tiến sĩ Ngô Quang: sinh năm Nhâm Thân 1512 tại xã Vân Đoàn (nay là thôn Phú Vân, xã Đức Long), trước khi đi thi ông đã làm Tri phủ. Năm 29 tuổi ông đỗ Đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân (Hoàng giáp) tên đứng thứ nhất, khoa Tân Sửu niên hiệu Quang Hoà 1 (1541) đời Mạc Phúc Hải (khoa này lấy đỗ 30 người, trong đó 3 Đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ, 4 Đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân, 23 Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân). Ông làm quan đến chức Hàn lâm.
Sách “Đại Việt lịch triều đăng khoa thực lục” chép: ông làm quan đến chức Hàn lâm viện kiểm thảo.
- Các hiện vật tiêu biểu
02 bia đá có niên đại năm 1850 và 1878
2 sắc phong vào các năm 1909 và 1924.
Các đồ thờ tự như: 03 ngai, 04 tượng thành hoàng, 02 hoành phi, 01 câu đối, 02 hương án, 01 bát biểu, 02 ngựa thờ, chiêng, trống là hiện vật mới bổ sung có niên đại cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI.
- Di sản văn hóa phi vật thể gắn với di tích
Xưa đình Vân Đoàn có các ngày sự lệ sau:
Từ ngày 10 đến 15 tháng Giêng là ngày sinh của Đức thánh Cao Sơn (10 tháng giêng). Nhân dân làng Vân Đoàn tổ chức lễ hội, trong ngày lễ hội có tục rước lợn đen từ nhà quan đám ra đình gọi là rước ông ỉn. Trong ngày hội ngoài rước, có tế lễ và các trò vui như vật, bịt mắt bắt dê, diễn trò, hát cô đầu ở đình làng.
Ngày 10 tháng Ba hai thôn Vân Đoàn và Kiều Lương tổ chức lễ hội chung tại đình. Đây là ngày hội lớn của hai làng kéo dài từ ngày 10 đến 15 tháng Ba. Ngày 10 làm lễ nhập tịch, khai hội. Ngày 11 tổ chức rước cỗ ra đình – Kiều Lương rước xuống, Vân Đoàn rước ra, hai bên cùng nhau đóng đám tại đình; và tế hàng xã, rồi sau đó lần lượt từng thôn tổ chức tế. Rồi hai làng cùng tổ chức thụ lộc tại đình. Ngày 12 tổ chức các trò chơi, buổi tối có tục đốt cây bông. Ngày 14 và 15 hai làng tổ chức tế giã đám, kết thúc lễ hội.
Ngoài rà còn ngày 16 tháng Sáu là ngày giỗ đức Hoàng Bà; xưa tổ chức tại nghè, sau chuyển về đình. Ngày 15 tháng Mười là ngày cúng đức Thánh Hoàng Bà. Truyền rằng ngày này rất thiêng, thường có mưa gió lớn.
Tháng 11 có tục tế tư văn tại đình, để nhớ ơn đức Khổng Tử và các bậc danh nhân khoa bảng của làng.
Hội Vân (tức hội Vân Đoàn) là lễ hội lớn của vùng quê miền cửa Lục Đầu, cuốn hút nhiều làng xã trong vùng, trở thành sinh hoạt văn hóa dân gian truyền thống ở vùng Lục Đầu nổi tiếng trong lịch sử. Nhưng từ sau cách mạng tháng tám năm 1945 đến nay, lễ hội không được duy trì nữa.
- Công tác bảo vệ, phát huy giá trị di tích
Toàn bộ khuôn viên di tích được xây tường bao bảo vệ, đã được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất hàng ngày có cụ thủ từ trong nom, quét dọn, đèn nhang phụng thờ đức thánh; các ngày sự lệ được chính quyền, nhân dân địa phương tổ chức tốt. Sau khi di tích xếp hạng, thành lập Ban quản lý di tích, theo Quyết định số 242 ngày 11 tháng 6 năm 2014 của UBND tỉnh Bắc Ninh
Tuy nhiên trong công tác bảo vệ phát huy giá trị còn có hạn chế:
Công tác tuyên truyền, quảng bá giá trị di tích còn hạn chế,
Di tích chưa được lắp đặt hệ thống camera giám sát, chưa có thiết bị phòng cháy chữa cháy.
- Đánh giá giá trị di tích
Đình Vân Đoàn là một công trình kiến trúc cổ - sản phẩm nghệ thuật thời Nguyễn, thế kỷ XIX. Nơi đây còn bảo lưu được 02 bia đá, 02 sắc phong có niên đại thời Nguyễn. Đình là nơi thờ tự đức Cao Sơn, Quý Minh và Đức vua Bà – Những bậc danh nhân có công với dân với nước, được nhân dân tôn thờ ngưỡng vọng. Đình không chỉ là trung tâm hội họp của toàn dân để bàn bạc, quyết định các công việc chung của làng xã. Đình còn giữ vai trò là trung tâm tổ chức lễ hội truyền thống của nhân dân Vân Đoàn. Có thể nói Đình Vân Đoàn không chỉ là nơi lưu giữ cổ vật, tài liệu di tích bảo tàng, mà còn là nơi hội nhập, lưu giữ những giá trị văn hóa truyền thống của người dân nơi đây.